Digitale vertekening: Eichmann versus Globocnik
Een voorbeeld bij dit artikel.
Om invoelbaar te maken wat vertekening is in de digitale wereld, gebruik ik in mijn lessen en lezingen wel eens de Wikipedia-lemma’s van de SS’ers Adolf Eichmann en Odilo Globocnik. Adolf Eichmann krijgt daar het epitheton “een van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de Joden.” Dat klopt. Eichmanns belangrijkste (maar niet zijn enige) bijdrage aan de moord op de Joden waren de deportaties van Joodse slachtoffers naar de vernietigingskampen. Eichmann organiseerde vrijwel al het transport uit het Rijk en de bezette gebieden. Hij was betrokken bij en innig op de hoogte van alle stadia van de vervolging van en de moord op de Joden. De hoofdtekst van Eichmanns Wikipedia-lemma telt meer dan 1900 woorden.
Odilo Globocnik is volgens de Nederlandse Wikipedia “een prominente Oostenrijkse nazi met de rang van SS-Gruppenführer. Globocnik speelde een belangrijke rol voor de NSDAP in de Oostenrijkse politiek voorafgaand aan de Anschluss…” enzovoort. Pas onder het kopje Jodenvervolging lezen we dat hij “als leidend figuur tijdens Aktion Reinhard direct verantwoordelijk was voor de moord op 1,5 à 2 miljoen Poolse Joden in de vernietigingskampen Treblinka, Belzec en Sobibor.” Um… waarom begint de tekst daar niet mee?
Dit is bovendien een beetje een rare manier om Globocnik te omschrijven, zeker in een Nederlandse context. Om het even plat te zeggen: Globocnik was niet zomaar een “leidend figuur”, maar de baas van Aktion Reinhard, die onder meer behelsde het uitmoorden van alle Poolse Joden. Als zodanig stond Globocnik aan de wieg en aan het hoofd van deze drie vernietigingskampen. Daar werden onder zijn leiding niet alleen het grootste deel van de Poolse Joden, maar Joodse mensen van vele nationaliteiten vermoord, waaronder ongeveer een derde (!) van de uit Nederland gedeporteerde Joden (34.000 van de 107.000), in Sobibor. En dan zijn we er nog lang niet met Globocnik, die een duizelingwekkende lijst misdaden op zijn naam heeft staan. Als iemand een “hoofdverantwoordelijke voor de massamoord op de Joden” is, is hij het wel:
Globocnik, [Hermann] Höfle, [Christian] Wirth, and their colleagues in Operation Reinhard were responsible for the estimated deaths of 1.7 million Jews, and undetermined numbers of Roma, Poles and Soviet prisoners of war.
Peter Black, ‘Odilo Globocnik, Nazi Eastern Policy, and the Implementation of the Final Solution’ in: Festschrift für Brigitte Bailer, (Wenen 2012), p 91-129, aldaar p 122.
De hoofdtekst van Globocniks Wikipedia-lemma telt minder dan 450 woorden.
Een beetje doorklikken maakt het er niet beter op. Op Wikipedia’s Lijst van invloedrijke nazi’s heet Eichmann “in grote mate verantwoordelijk voor de deportatie van Joden en voor de vernietigingskampen”. Volgens diezelfde pagina heeft Globocnik “de getto’s van Warschau en Bialystok geëlimineerd en is een van de figuren die beschuldigd zijn voor het bedenken van het gebruik van concentratiekampen en gaskamers” — een onhandig en pijnlijk understatement. Het contrast tussen de twee omschrijvingen suggereert bovendien dat Eichmann meer direct betrokken was bij de vernietigingskampen dan Globocnik, terwijl het omgekeerd was: Globocnik organiseerde het daadwerkelijke moorden, Eichmann de constante aanvoer van slachtoffers. De Engelstalige Wikipedia maakt het nog bonter: de List of major perpetrators of the Holocaust heeft namelijk een rangorde. Hier verschijnt Eichmann op plaats 4(!), na Hitler, Himmler en Heydrich; boven zijn directe superieuren Müller en Kaltenbrunner. Globocnik staat op plaats 7.
de architect van de Holocaust
Nu wil ik niet scherp-kritisch zijn op Wikipedia, dat vind ik flauw. Ik zie het niet als een gezaghebbende bron, maar als een graadmeter van de algemene kennis van een onderwerp. Dus waar ik fouten of vertekening vind, is er voor mij als historicus werk aan de winkel. Bovendien, online plekken die zich officiële autoriteit aanmeten, doen het niet per se beter in het dossier Eichmann-Globocnik. In de Holocaust Encyclopedia van het US Holocaust Memorial Museum is Eichmann “one of the most pivotal actors in the implementation of the “Final Solution”; Globocnik heeft er niet eens een eigen lemma. Dat terwijl Globocnik niet alleen de hoofdverantwoordelijke was voor Aktion Reinhard, maar ook een veel hogere rang had dan Eichmann. Rang zegt zeker niet alles in de chaotische, hyper-competitieve sfeer van het Derde Rijk, maar had in de SS wel degelijk betekenis (en ja, dat is een understatement).
Er zijn verklaringen voor dit vertekende beeld. Globocnik pleegde zelfmoord in gevangenschap, nog voordat hij berecht kon worden. Eichmann daarentegen werd wereldberoemd door zijn ontvoering uit Argentinië; zijn mediagenieke proces in Jeruzalem; en Hannah Arendts controversiële boek daarover. Bovendien heeft hij een enorme hoop tekst achtergelaten; hij blééf maar schrijven en praten. (Uiteraard is een belangrijk punt van discussie, of we iets aan zijn getuigenissen hebben, en zo ja hoeveel. De historicus Christopher Browning schreef er een uitstekend en glashelder hoofdstuk over in zijn boekje Collected Memories uit 2003.)
In de Israëlische aanklacht werd Eichmann abusievelijk verantwoordelijk gehouden voor onder andere de vernietigingskampen die Globocnik oprichtte en bestierde. Dit is dus een fout uit de jaren zestig die nu nog naklinkt op de Nederlandse Wikipedia. En ook het populair-wetenschappelijke tijdschrift Historiek gebruikt een achterhaald label uit de tijd van het proces, wanneer het Eichmann “de architect van de Holocaust” noemt. Wanneer je in het Engels “architect of the Holocaust” googelt, gaan de eerste 7 hits over Eichmann; pas daarna volgen Himmler en Heydrich; en daarna weer tig hits die Eichmann betreffen. Wanneer je in het Nederlands “architect van de Holocaust” googelt, tref je gelukkig ook Himmler, omdat er een Nederlands boek is dat Himmler “de architect van de Holocaust” noemt. Voor wie het een passender label is dan voor Eichmann.
Sowieso vind ik ‘architect’ geen goede beeldspraak in het kader van de moord op de Joden: het suggereert een ontwerp en een eenheid die er niet was. De moord op de Joden was niet één operatie, niet één ‘gebouw’ waar aan gewerkt werd. Het was het resultaat van de inspanningen van een hele hoop mensen, die op verschillende manieren invulling gaven aan de wensen van de Führer. Zelfs als je zeer aan het beeld gehecht bent, zou je moeten spreken van Eichmann als “één van de architecten van de Holocaust”: hij ‘ontwierp’ het deel ‘deportatie’.
digitale sneeuw
En zo kan ik nog wel even doorgaan. Want er zijn meer daders van Globocniks kaliber, die nog verder zijn ondergesneeuwd door Eichmanns roem. Een online zoektocht gaat je niet helpen om te zien hoe fundamenteel vertekend dit beeld is. Daar heb je een bibliotheek voor nodig, en iemand die je helpt het kaf van het koren te scheiden in een overrompelende hoeveelheid literatuur. De vertekening is niet veroorzaakt door internet; internet maakt de vertekening wel groter.
“Maar dit weten we toch allemaal al,” zei een collega-historicus ooit tegen me. Ja wij misschien wel, antwoordde ik — hoewel ik ook in de vakliteratuur de vertekening van Eichmanns roem zie (sterker nog, ik ben er onderdeel van, door maar over Eichmann te blijven schrijven). Echter, als historici moeten we ook kijken naar de manier waarop onze kennis neerslaat buiten ons vakgebied. En ook de mensen die de hoofdmoot van het publiek zijn wanneer ik een lezing geef over Arendt en Eichmann, mensen van respectabele leeftijd die al heel wat gelezen hebben over het onderwerp, ook die gaan ervan uit dat de meest misdadige nazi’s diegenen zijn met de meeste Google-hits, de langste Wikipedia-lemma’s, de bekendste processen en de meeste biografieën in de bibliotheekcatalogus. Roem volgt kwaad, zeg maar.
Goed nieuws voor Heinrich Müller; Friedrich-Wilhelm Krüger; Ernst Kaltenbrunner; Oswald Pohl; Arthur Greiser; Wilhelm Koppe; Friedrich Jeckeln; Hans Adolf Prützmann; Erich von dem Bach-Zelewski; Fritz Katzmann en andere “hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de Joden”, die vanuit de onderwereld hun aandeel langzaam bedekt zien worden door digitale sneeuw.